संस्कृत हाइकुकाव्यानि च सिजोकाव्यानि च
हर्षदेवमाधवेन आधुनिकसंस्कृते स्थापितोऽयं काव्यप्रकारः । वस्तुतः ‘हाइकु’ जापान देशीयं
काव्यस्वरूपं वर्तते । हर्षदेव माधवेन यौवनारम्भे १९७० तमात् ख्रिस्ताब्दाद्
आरम्भः १९७४ पर्य़न्तं शतद्वयं हाइकुकाव्यानि लिखितानि यानि ‘संविद्’ पत्रिकायां १९७५-१९७९
ख्रिस्ताब्देषु क्रमशः प्रकाशितानि । ‘अत्रान्तरे’ तेषां सङ्ग्रह- शीर्षकमासीत् ।
कविना ‘हाइकु’काव्याय ‘बिल्वपत्रं’ नाम प्रदत्तम् । ‘अत्राऩ्तरे’ सङ्ग्रहे
तान्कात्रयं लिखित्वा तेऩैव ‘तान्का’ नाम्नी काव्यविधा स्थापिता ।
हाइकुकाव्यस्य दत्तमपरनाम कविना
बिल्वपत्रमिति । भवन्तु सहस्रशतपुष्पाणि पूजायां किन्तु भवो भगवान्
त्रिपुरारिस्तुष्यति बिल्वपत्रेणैव ।
हाइकुकाव्यमपि त्रिचरणमयं,
तस्यापि त्रिणी चरणानि वर्तन्ते, अतः सूचयति त्रिगुणसमन्वितविश्वदर्शनप्रभुत्वम् ।
हाइकु- होडकु- सत्तरी-
सताराक्षरी- त्रिदलं- बिल्विपत्रम्- इत्यादि बहूनि नामानि वर्तन्ते हाइकुमहोदयस्य
। किन्तु बिल्वपत्रमेवा उचितमस्ति ।
त्रिजन्मपापशमनाय स्वीकुरु नाथ ।
हे त्रिलोचन ! एतत् त्रिगुणात्मकं त्रि-पंक्ति-पत्रम् ।
उद्भवः जापानदेशे मध्यकालीन- युगे कवयः राज्ञः समीपे हाइकुपठनं चक्रुः । प्रथमं ‘तान्का’
रूपेण तस्य रचनाऽसीत् । किन्तु
हाइकुकाव्यस्य वर्तमानरूपमेव प्रचलितमभवत् । बहवः कवयोः जाता हाइकुसर्जकाः किन्तु
तेषु बाशो- सोकान-मोरीताके- इत्यादयः प्रमुखा वर्तन्ते ।
छन्द : केचिद् रूढिग्रस्ताः
पण्डितमानिन कथयन्ति यद् हाइकुकाव्यस्य नास्ति छंदः । सत्यम् । किन्तु नास्ति
छन्दोबन्धनमतो हि सर्वच्छन्दः स्वीकारशक्तिस्तस्मिन् वर्तते ।
यथा –
पह्मं
वा शशी ?
नैव...
वदनं; हस्ते
तवाङ्गारकाः
।।
अत्र
शार्दूलविक्रीडितच्छाया
अपि च
-
वृक्षाग्रे
पश्य
शुष्के, विकचनव-
शशिकुड्मलम् ।।
अत्र स्रग्धराया
गतिः ।
गतः सूर्यो हा !
धिक् ! तिमिरमभितः
हा ! कमलिनी ! ।। - अत्र शिखरिणीप्रयोगः ।
वृष्टिसमाप्ति –
रथ
दर्दुरनाद-
एव....
-शिष्टोऽत्र ।।
वसन्ततिलकाप्रयोगोऽयम् ।।
चमत्कृति
:- हाइकुकाव्यं सर्वकाव्यपरिभाषास्वीकृतं भवति ।
अत्र ध्वनिरपि समाविष्टो भवति । रसविरहितं काव्यमेव नास्ति । अत्र
वक्रोक्तिस्फुटकाव्यत्वमपि चाह्लादकं भविष्यति ।
किन्तु तस्य पराकाष्ठा त्वर्थगौरवे वर्तते । हाइकुकविर्भवति
शब्दस्वामी शब्दलाघवप्रयोगसामर्थ्येनैव । को न जानाति स्वधनुर्गुणम्
आकर्णपर्यन्तमाकृष्यैव स्वलक्ष्यं साधयती धन्वी । हाइकुकविर्वाणीसंयमी भूत्वा भवति
लक्ष्यसाधकः ।।
लघुत्वम् – हाइकुकाव्यस्य
लघुत्वं न हानिकारकम् ईषदपि काव्यस्वरूपाय । जापानदेशः कोमलत्वविषये प्रसिद्धः,
प्रकृतिरम्यशरीराः जनाः कोमलविषयप्रिया वर्तन्ते । अतो हि हाइकुकाव्यमपि रुचिकरं
कोमलवर्णविन्यासयुक्तं वर्तते । किन्तु कविकुलगुरुणापि कथितम् –
‘तितीर्षुर्दुस्तरं मोहाद् उडुपेनाऽस्मि सागरम्’ इदम् उडुपमेव, महाकविना यदुडुपं कथितं तत्तु
महाकाव्यं- विशालनौकारूपं प्रतिभाति मे ।
वाक्छटा- हाइकुकाव्यं
काकुदर्शनाय सफलम्, कदाचित् कवेः कल्पना- वैभवोऽपि प्रकटीकरोति । यथा-
पतितं
पुष्पं
पुनर्याति शाखाम् । ओह !
न शलभोऽयं तु ।
शीर्णपुष्पाणि
पुनः शाखाऽऽरूढानि
अहो ! शलभाः !
(मोरीताके)
अथवा मम बिल्वपत्रम् –
स्यामकर्बुरः
सपादः पाषाणः ?
दर्दुरोऽयं तु ।।
जापानदेश उदितसूर्यदेशः
कथ्यते । किन्तु भारतस्य प्रकृतिरम्यवपुरपि न
न्यूनतरम् । हिममण्डितानि गौरीगुरोः शिखरीणि, मृत्तिकाशुक्तौ
मुक्तावत् काश्मीरम् भारतीचरणक्षालकसमुद्रप्लावितो दाक्षिणात्यः प्रदेशः,
स्वर्गस्य कांतिमत्खण्डो भारत्त्या नाभिप्रदेशः, कविविष्णुदे- बुद्धदेवबसुमहाभागानां ‘सोनार’ बांग्लादेशः,
अस्मद् विधानां पुण्यमयी गरीयसी माता गुर्जरी, अहो ! वैविध्यं भारतस्य !
एतद् वैविध्यं दृष्टवा कोऽपि महाकविर्भविष्यति किन्तु तावत्कालपर्यन्तम्-
मया यः सौन्दर्यानुभवः कृतः स हाइकुकाव्यवाही
भवतु । मया यद् सौन्दर्यं दृष्टं तद् वर्णितम् तत्र किञ्चिद् अज्ञानं, जाड्यं,
तन्मम, न सौदर्यस्य । सौदर्यं तु विधात्रा निर्मितं त्रिकालाबाधितं सत्यम् । यथा
भरतयाज्ञिको वदति –
मानवहंसा
भवन्तु हाइकुकाव्यं
पाथेयं मार्गे ।।
साहित्यमानसहंसाः ! स्वीकुर्वन्तु बिसतन्तु-
कोमलहाइकुपाथेयं साहित्ययात्रामार्गे ।
सीजोकाव्यानि-
हर्षदेवमाधवेन ‘सीजो’ इत्याख्यः काव्यप्रकारो दक्षिणकोरिया
देशस्य काव्यसाहित्यादानीतः । अयं काव्यप्रकारोऽतीव प्राचीनो वर्तते । अस्मिन्
काव्यप्रकारे कोरियादेशस्य
सौन्दर्यं, जनानामावेगः, राष्ट्रभावनाः परम्परागौरवम् एतत् सर्वं कविभिः प्रकटीकृतम्
। त्रिपङ्किक्तमयं काव्यस्वरूपमिदमस्ति । अत्र पञ्चचत्वारिंशत्संख्याकाः वर्णाः (In origin Syllabic counts round 45)
निश्चिताः कृताः । लघुकं ‘सीजो’
काव्यं स्वयं सम्पूर्णं भवति । अत्र त्रयश्चत्वारो वा वर्णसमूहाः (Phrases) भवन्ति । प्रथमपङ्क्तौ वस्तुनिरूपणप्रारम्भः (‘Chi’means
the rise or statement the theme)
द्वितीयपङ्क्तौ
कथावस्तुविकासः (‘Cheng’ means connection or development of theme) तृतीयपङ्क्तौ कथितव्य- वक्रता चमत्कृतिपूर्णा समाप्तिश्च ( ‘Chuan’
means a roll or twist of the theme “chieh” means conclusion or resolution or
the theme)
अत्र केन्द्रसेथाने वर्तते । यथा-
* बद्धदुर्गे
शस्त्रवर्षाः * पौरजना
हर्षोन्मत्ताः
अग्निज्वालाः/मन्त्रणा/ पटहे
जयघोषः ।
शौर्यनादाः/रोदनानि हतोऽस्ति रिपुः समरे
नाशयुक्ता
यन्त्रणा । सफलो
राज्ञो रोषः ।
अस्ति रात्र्यां
स्त्रेहशब्दे हतः स/ विधवायै मे
वीरतायाः प्रेरणा
।। युद्धं
न, भाग्यदोषः ।।
* अश्वा जाताः/प्राणा जाताः/ * कुम्भस्ना मग्नाः सर्वे
जातो वायुर्मनसि/ क्लिन्नशरीरा
याताः ।
शैलाः/नद्यः/वृक्षाः/आशाः धावन्ति गायन्ति स्नान्ति
वसन्ति मे रहसि । किं
स्नाताः खलु स्नाताः ?
मृदःप्रत्यणुं मयि मयि
मृत्तिका- गर्भे
त्वमसि- तत् त्वमसि
।। गङ्गाया
धारा जाताः ।।
१९९४ तमे लिखितामि ‘सिजो’ काव्यानि ‘लावारसदिग्धाः
स्वप्नमयाः पर्वताः’ संङ्ग्रहे (१९९६) प्रकाशितानि सन्ति ।
